Niebezpieczne gryzonie, niebezpieczne rodentycydy

Stanisław Ignatowicz — Katedra Entomologii Stosowanej, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

Z dniem 01 września 2013 r. obowiązuje Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 528/2012 z dnia 22 maja 2012 r. w sprawie udostępniania na rynku i stosowania produktów biobójczych. Rozporządzenie to zastępuje Dyrektywę 98/8/WE Parlamentu Europejskiego i Rady.

Celem Rozporządzenia nr 528/2012 jest poprawa swobodnego przepływu produktów biobójczych w UE przy jednoczesnym zapewnieniu wysokiego poziomu ochrony zarówno:

• zdrowia ludzi,
• zdrowia zwierząt oraz
• ochrony środowiska.

W Rozporządzeniu stwierdzono, że produkty biobójcze są niezbędne do zwalczania organizmów szkodliwych dla zdrowia ludzi lub zwierząt oraz organizmów, które niszczą materiały naturalne lub wytworzone. Do niebezpiecznych szkodników należą gryzonie: szczury i myszy.

Niebezpieczne gryzonie

Gryzonie, a w szczególności szczury, przenoszą ponad 50 groźnych chorób (tab. 1), np. gorączkę szczurzą, leptospirozę (chorobę Weila), salmonellozy, dżumę, włośnicę i inne.

Tab. 1. Liczba różnych czynników chorobotwórczych roznoszonych przez gryzonie

Patogen	Liczba czynników chorobotwórczych roznoszonych przez gryzonie
Wirus	17
Riketsje	9
Bakterie	20
Pierwotniaki	3
Tasiemce	3
Przywry	1
Nicienie	3

Szczury przez ukąszenia mogą przenosić bakterie śrubowca mniejszego (Spirillum minus) i gram-ujemnej pałeczki Streptobacillus moliniformis, które wywołują gorączkę szczurzą u ludzi. Po okresie wylęgania u ugryzionego, który trwa od 5 do 30 dni, rozwija się wokół miejsca ugryzienia miejscowy obrzęk zapalny. To pierwotne ognisko może się wygoić, po czym choroba może się nawracać z jednoczesnym obrzmieniem i bolesnością miejscowych węzłów chłonnych i towarzyszącą gorączką. Następnie bakterie dostają się do krwioobiegu i wywołują ponowne gorączki. Czasem dochodzi nawet do 8 rzutów gorączki z wysypką skórną na tułowiu lub bez niej.

Gryzonie roznoszą też krętowice zwane leptospirami, które zasiedlają kanaliki kręte nerek szczurów oraz innych ssaków domowych i dzikich. z nerek wydalane są z moczem. Poza organizmem zachowują długo żywotność, jeśli przebywają w wilgotnym środowisku. Przenikają przez skórę do organizmu ludzkiego lub poprzez picie zakażonej wody. Wywołują m.in. chorobę Weila. Po okresie wylęgania trwającym 1-2 tygodnie choroba ta rozpoczyna się nagle wysoką gorączką, wymiotami, bólami mięśniowymi (szczególnie mięśni brzuchatych łydki) i zapaleniem spojówek. Często występują krwawienia w skórze i twardówce oka. Zdarza się zapalenie opon mózgowych oraz niewydolność nerek prowadząca często do mocznicy i śmierci.

Tab. 2. Najważniejsze choroby przenoszone przez gryzonie występujące na fermie hodowlanej

Choroba	Czynnik chorobotwórczy	Miejsce występowania zarazków
Leptospiroza	Krętki	Mocz
Zakażenia jelitowe	Salmonelle	Jelita, odchody
Dezynteria	Krętki	Jelita, odchody
Pomór świń	Wirusy pomoru	Sierść
Pryszczyca	Wirusy pryszczycy	Sierść
Choroba Aujeszky ́ego	Wirusy opryszczki	Różne tkanki
Trychinoza	Włośnie	Tkanki mięśniowe
Toksoplazmoza	Kokcydia	Różne rodzaje tkanek

Najbardziej znaną chorobą roznoszoną przez szczury, a dokładniej przez ich pchły, jest dżuma. Chorobę wywołuje bakteria Yersinia pestis. Pchła kąsając zakażone zwierzę zakaża się pałeczkami dżumy, które rozmnażają się w jej jelicie i blokują (czopują) jelito środkowe. Przy kolejnym posiłku pchła zwraca część bakterii do krwioobiegu szczura lub człowieka. w miejscach nakłuć pcheł pojawiają się drobne pęcherzyki, a węzły chłonne obrzmiewają wskutek galaratowatego wysięku. z powiększonych węzłów chłonnych pałeczki dżumy mogą przedostać się do krwioobiegu, powodując śmiertelną posocznicę dżumową, lub do płuc wywołując dżumę płucną, która rozprzestrzenia się dalej wśród ludzi drogą zakażeń kropelkowych. Śmierć następuje po 5. dniach od zakażenia.

Myszy i szczury roznoszą też pałeczki Salmonella typhimurium i S. enteritidis, które wywołują najczęstsze zatrucia pokarmowe. Do zachorowania dochodzi, gdy ludzie i zwierzęta zjadają pokarm i piją wodę skażoną odchodami chorych ludzi lub zwierząt. Chory ma gorączkę, bóle brzucha, biegunkę, mdłości, wymioty i cierpi na odwodnienie. w statystykach odnotowywane są tylko przypadki ostrych zatruć, a przypadki śmiertelne najczęściej dotyczą dzieci i osób starszych. Przypadki słabszych zatruć, które są nie leczone i nie odnotowywane. Liczba (%) przypadków salmonelozy, w których udział biorą gryzonie jako przenosiciele zarazków jest istotna, ale nieznana.

Jeśli gryzonie występują w miejscach, w których obecna jest Salmonella (zanieczyszczone pomieszczenia inwentarskie, poddasze, kanały ściekowe, itp.), wtedy możliwość roznoszenia zarazków na ciele gryzoni lub w ich odchodach jest bardzo duża, dlatego myszy i szczury są uważane za szkodniki o znaczeniu sanitarnym. w ciągu tygodnia lub dwóch myszy i szczury odkładają po kilkaset „bobków” w miejscach, w których przebywają. Właśnie te „bobki” stanowią największe zagrożenie sanitarne. Do zakażenia może dojść przez żywność zanieczyszczoną odchodami zakażonych zwierząt (najczęściej drobiu, myszy, szczurów), przez produkty żywnościowe pochodzące od zwierząt zakażonych (jaja, mięso, mleko), od zakażonych zwierząt (kurczęta hodowane w domach), ludzi wydalających pałeczki z kałem, zarówno chorych, jak i zdrowych (nosicieli).

Szczury biorą udział w krążeniu włośnia krętego (Trichina spiralis), groźnego pasożyta ludzi i zwierząt; są rezerwuarem tego nicienia w środowisku człowieka. Szczury chętnie zjadają różne odpadki w ubojniach zwierząt, resztki niezjedzonej karmy i odpadki ze śmietników. Nie gardzą też padliną. Zjadają martwe lisy, jenoty, kuny, koty, psy, szczury i myszy. Zarażają się w ten sposób różnymi czynnikami chorobotwórczymi, w tym włośniem krętym. w populacji szczurzej jest około 36% osobników zarażonych pasożytem. Zdarza się też, że słabego i chorego szczura lub jego odchody zjada świnia. Wtedy torebki, w których przebywają formy inwazyjne włośnia, rozpuszczają się w jelicie świni. Uwolnione nicienie rosną, dojrzewają i rozmnażają się w jelicie. Powstałe larwy przedostają się przez ścianki jelita do krwi i krążąc po całym organizmie w końcu osiadają w mięśniach prążkowanych, otorbiają się i „czekają”, aby gospodarza zjadł drapieżnik.

Człowiek zaraża się zjadając surowe lub niedostatecznie ugotowane mięso wieprzowe. w okresie obecności larw w przewodzie pokarmowym chory cierpi na brak apetytu, nudności, biegunkę, bóle w jamie brzusznej, ociężałość, zawroty i bóle głowy, bezsenność i swędzenie skóry. w okresie wędrówki larw i lokowania się ich w mięśniach chory odczuwa bóle w okolicy czoła, oczu i nasady nosa. Skarży się na obrzęki powiek, potem całej twarzy, na zesztywnienie mięśni szyi, karku, głowy i ud. Temperatura ciała podnosi się do 41°C. Tym objawom towarzyszą powikłania pracy serca i zapalenie płuc, co prowadzi do śmierci osoby zarażonej.

Gryzonie, a w szczególności szczury atakują i gryzą ludzi, zwierzęta domowe i hodowlane. Ataki ludzi zdarzają się w tych obiektach, w których szczury i ludzie żyją w bliskiej obecności. Znowu trudno jest podać dokładną statystykę zdarzeń, gdyż większość przypadków ugryzień nie jest odnotowywana.

Niebezpieczne rodentycydy

W Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 528/2012 w wielu miejscach podkreślono, że produkty biobójcze mogą stanowić ryzyko dla ludzi, zwierząt i środowiska związane z ich szczególnymi właściwościami i wykorzystaniem.

Niebezpieczne dla ludzi rodentycydy powinny być stosowane ostrożnie, zgodnie z zaleceniami podanymi w etykiecie. Podczas pracy z rodentycydami należy używać odzieży ochronnej, butów i rękawic gumowych; nie jeść, nie pić i nie palić. Po pracy należy umyć się wodą i mydłem, wypłukać usta, zmienić odzież. Opróżnione opakowania po preparatach należy składować w sposób uniemożliwiający skażenie otoczenia i następnie zwrócić do hurtowni środków chemicznych.

Wśród rodentycydów zawierających antykoagulanty wyróżnia się antykoagulanty wielodawkowe (I generacji) i jednodawkowe (II generacji). Do antykoagulantów wielodawkowych należą najstarsze substancje aktywne rodentycydów, np. warfaryna, chlorofacinon, difacinon, pival. Dodane do przynęty pokarmowej są śmiertelne dla gryzoni po kilkakrotnym jej pobraniu w ciągu kilku kolejnych dni. Muszą być ciągle wykładane w środowisku szczura, aby były skuteczne. Antykoagulanty jednodawkowe, do których należą np. bromadiolon, brodifakum, difenakum, flokumafen, są śmiertelne dla szczura i myszy po jednym, chociaż „skromnym” posiłku. Oto przykład: dzienne zapotrzebowanie szczura wędrownego (Rattus norvegicus) na pożywienie wynosi około 25 g. Dawka letalna (LD50) preparatu Sorexa zawierającego 0,005% difenakum wynosi 9 g. Jeśli szczur ten zje nieco ponad 9 g wyłożonej pasty, granulatu czy kostki Sorexa, będzie martwy po kilku dniach.

Rodentycydy powinny być stosowane w sposób zrównoważony. Oto kilka sposobów i metod stosowania produktów biobójczych przeznaczonych do zwalczania gryzoni (rodentycydów), za pomocą których można ograniczyć zużycie rodentycydów do niezbędnego minimum. Opisane sposoby i metody wiążą się z użyciem nietoksycznej przynęty pokarmowej w formie bloczków woskowych.

Po raz pierwszy nietoksyczne bloczki pod nazwą „Census Bait Blocks” wypuściła na rynek firma Zeneca w 1995 r. Obecnie wiodący w świecie producenci karmników deratyzacyjnych i rodentycydów, produkują i sprzedają różne nietoksyczne przynęty. u nas można kupić „Wabiwax” lub „Wabikostkę”, nietoksyczne bloczki woskowe, które nie zawierają substancji aktywnej rodentycydu, barwnika, bitrexu i substancji mumifikującej.

1. Zastosowanie nietoksycznych przynęt w monitoringu gryzoni

Przeprowadzona inspekcja budynku inwentarskiego i terenu wokół potwierdziła, że gryzonie występują w obiekcie. Po oznakach ich występowania określiliśmy gatunek szkodnika, wielkość jego populacji i miejsca, które zasiedla. Przystępujemy więc do deratyzacji. Gryzonie niszczymy za pomocą bloczków z antykoagulantem jednodawkowym, które umieszczamy w karmnikach deratyzacyjnych. Po zlikwidowaniu szkodników musimy nadal monitorować obiekt, aby stwierdzić, czy na teren przedostają się nowe szczury lub myszy z zewnątrz. Czy po naszej akcji gryzonie ponownie nie osiedliły się?

Aby trwale zabezpieczyć od zewnątrz budynki danego zakładu, tworzymy dwie bariery ochronne: pierwszą barierę (I) biegnącą wzdłuż płotu od wewnątrz ogrodzenia oraz drugą barierę (II) ochronną wokół wszystkich obiektów Zakładu. w tych barierach rozmieszczamy karmniki deratyzacyjne z rodentycydami, np. w odległości np. 15 m jeden od drugiego (do 30 m). Raz na miesiąc sprawdzamy karmniki i wymieniamy stare bloczki rodentycydu na nowe. w ten sposób zużywamy znaczne ilości pestycydu, które w końcu niepotrzebnie są uwalniane do środowiska.

Nie znamy wielkości populacji gryzoni, które ponownie mogą przedostać się na chroniony teren. Nie wiemy, którędy mogą przyjść i jakie to gatunki, a rozmieszczamy pestycydy. Czy nie przypomina to opryskiwania wszystkich ścian obiektu, w którym nie stwierdzono występowania szkodliwych owadów? Dlaczego musimy zużyć 5-10 kg rodentycydu, gdy wystarczy wyłożyć tylko 0.2 kg trutki w miejscu nowej aktywności gryzoni?

A więc, po przeprowadzonej akcji deratyzacji dany obiekt należy koniecznie monitorować. w miejsce trutki w karmnikach deratyzacyjnych należy wykładać nietoksyczną przynętę, której pobieranie będziemy notować w przyjętych odstępach czasu (np. raz w miesiącu). Będziemy monitorować bez używania pestycydów.

2. Technika „bait & switch”

Aby ograniczyć do minimum stosowanie toksycznych produktów przeznaczonych do zwalczania gryzoni należy umieszczać nietoksyczną przynętę w karmnikach i po stwierdzeniu jej pobierania wymieniać na gryzoniobójczą kostkę lub saszetkę pasty. Opracowano technikę „bait & switch”, czyli „nęć i włącz”, która pozwala na znaczne ograniczenie ilości wykładanej trutki w gospodarce. Ta technika polega na wykładaniu bloczków nietoksycznej przynęty w karmnikach deratyzacyjnych ustawionych np. w tych miejscach, w których mogą przemieszczać się szczury. Po tygodniu (lub częściej, w zależności od sytuacji) sprawdza się, czy gryzonie pobierały przynętę. Jeśli szczury nagryzły nietoksyczny bloczek, wymienia się go na bloczek lub saszetkę pasty rodentycydu z grupy jednodawkowych antykoagulantów, który pozostawia się w karmniku tylko na jedną noc, po czym usuwa i znów wkłada nietoksyczną przynętę. w ten sposób „dostarczamy” szczurom i myszom śmiertelną dawkę trucizny, a jednocześnie stosujemy minimalne ilości rodentycydu na terenie gospodarstwa, co w tym miejscu jest bardzo pożądane. Składniki pokarmowe, smakowe i zapachowe nietoksycznych bloczków są podobne do składników rodentycydu, więc po zamianie gryzonie nie odróżniają trutki od nietoksycznej przynęty.

3. Nietoksyczna przynęta w chwytaczach

Chwytacze (pułapki żywołowne) są urządzeniami prostymi, tanimi i skutecznymi w wyłapywaniu gryzoni, a ponieważ nie zawierają trucizn, można je stosować w pomieszczeniach, w których użycie niebezpiecznych rodentycydów jest nie wskazane lub nawet zabronione. Chwytacze można i należy rozmieszczać na zewnątrz i wewnątrz budynków inwentarskich, w magazynach paszowych, w mieszkaniach, w pomieszczeniach szpitalnych, w zakładach, w których produkowana jest żywność, w szkołach, w biurach i w innych obiektach użyteczności publicznej.

Chwytacze gryzoni mogą być stosowane z przynętą lub bez niej, jednak przynęty znacznie zwiększają ich skuteczność. Przynętą może być materiał na gniazdo (np. kulka z waty bawełnianej - mamy wtedy szansę złapania ciężarnej samicy), albo ulubiony pokarm gryzoni, a więc nietoksyczne bloczki „Wabiwax”, które należy stosować wewnątrz wielu obiektów.

4. Technika „pulsacyjna”

Gryzonie, a w szczególności szczury, żyją w dużych grupach, liczących kilkadziesiąt, kilkaset lub nawet kilka tysięcy osobników, szczególnie w zaniedbanych i dużych obiektach inwentarskich. w mniejszych grupach są z sobą spokrewnieni i siebie łatwo rozpoznają po „zapachu gniazda”; obcych przepędzają, gryzą, a nawet zagryzają na śmierć. w nawet małej grupie wyodrębnić można osobniki dominujące i osobniki uległe. Dominantami są zwykle szczury większe i silniejsze. Różne są sposoby ustalania hierarchii dominacji w społeczności szczurzej:

• gryzienie: jeden osobnik gwałtownie atakuje drugiego i go gryzie;
• „pinning”: jeden odpycha drugiego do tyłu i go tam utrzymuje;
• boksowanie: oba stają na tylnych nogach i biją się przednimi łapami, po czym słabszy ucieka;
• postawa grożąca;
• gonitwa – silny goni, a słabszy ucieczka.

W licznych i utrwalonych koloniach ustala się z czasem wyraźna gradacja socjalna. Wówczas w grupie można wyróżnić szczury „alfa” (α), „beta”(β) i „omega” (Ω). Szczury pierwszej kasty (α) to arystokracja. Są to duże, zdrowe osobniki o lśniącej sierści, bo mają dużo czasu, aby zadbać o futerko (2/3 doby przeznaczają na codzienną toaletę). Są pewne siebie, a w stadzie mają „prawo” uśmiercania innych. Są też szczury „beta”, które też należą do arystokracji, ale wykazują postawę służalczą wobec „alfa”. Reszta to plebs, „omega”. Są to szczury chuderlawe, o zmierzwionej i matowej sierści. Poruszają się niepewnym krokiem, są głupsze i znerwicowane, bo żyją w ciągłym strachu przed „alfa” i „beta”. Rzadziej się rozmnażają; częsty u nich homoseksualizm. Od nich wywodzą się „kamikadze” do testowania nowego pokarmu: „omega” próbuje, a „alfa” i „beta” obserwują. Jeśli po zjedzeniu Ω dobrze się czuje, wtedy dominanci przepędzają „podległego” i najadają się do syta. w pierwszych dniach akcji deratyzacyjnej, w czasie której zastosowano antykoagulanty, one najpierw giną.

W karmniku jest miejsce tylko dla jednego szczura. Silniejszy odpędza osobniki podwładne (słabsze) od atrakcyjnej karmy. Szczury alfa i beta przepędzają szczury omega od trutki tak długo, dopóki same nie zdechną.

Gdy wprowadzono jednodawkowe antykoagulanty o powolnym działaniu (II generacja antykoagulantów), ale bardzo trujące, problem konkurencji pomiędzy szczurami o trutkę zaostrzył się. Szczury po pobraniu śmiertelnej dawki trutki z antykoagulantem jednodawkowym, czyli po pierwszym posiłku, dalej żerują przez 3-7 dni, a nawet przez 18 dni, w zależności od produktu, gatunku gryzonia i jego cech osobniczych. Ponieważ antykoagulanty jednodawkowe działają wolno, te szczury, które już pobrały „dawkę” śmiertelną nadal żerują niepotrzebnie (!) i odpędzają inne, zanim same nie zdechną. Mamy karmić te szczury, czy je tępić?

Przy stosowaniu konwencjonalnej metody najpierw dominanci najadają się do syta (a potem giną). w tym czasie osobniki uległe żywią się innym pokarmem, nie trutką, co wydłuża akcję deratyzacji i zwiększa jej koszt. Jeśli obiekt jest bardzo zaszczurzony, wtedy trutka w karmnikach jest wyjadana szybko i przedwcześnie, co jeszcze bardziej wzmaga konkurencję o pokarm między szczurami.

Opracowano więc technikę „pulsacyjną” trucia szczurów („pulsed baiting”) za pomocą jednodawkowych antykoagulantów. Polega ona na przeprowadzeniu dokładnego monitoringu gryzoni w terenie i rozmieszczeniu w miejscach aktywności szczurów dużej liczby tanich karmników deratyzacyjnych z małą ilością trutki (po 5-10 g), wszystko po to, aby obniżyć ich konkurencję o pokarm. Po 7-10 dniach (do 13 dni), w zależności od rodentycydu, nie wyjedzoną do końca trutkę należy zebrać i przez tydzień pozostawić puste karmniki. w tym czasie (pierwsza runda) ginie grupa silnych i zdrowych szczurów, należących zapewne do kast α (alfa) i być może już do β (beta). Następnie ponownie rozmieszcza się trutkę w karmnikach na 7-10 dni i wykonuje się podobne czynności (druga runda). Doprowadzą one do wytępienia drugiej grupy szczurów (chyba wszystkie β i część już gryzoni należących do Ω). Trzecia runda zniszczy pozostałe Ω (omega). Po każdej rundzie karmniki, które nie były odwiedzane, należy ustawić w miejscach, w których szczury przebywają. Potrzebne są zwykle trzy-cztery takie rundy, aby całkowicie lub prawie całkowicie wytępić szczury.

Po zakończeniu akcji należy kontynuować monitoring aktywności gryzoni wewnątrz i na zewnątrz budynków, aby określić, czy nadal trwa imigracja gryzoni z zewnątrz i jak wysoki jest stopień imigracji. w tym celu należy w karmnikach wykładać nietoksyczną przynętę „Wabiwax”. Dane uzyskane z monitoringu mogą być wykorzystane przy ustalaniu liczby rund i długości ich trwania przy następnej deratyzacji danego obiektu.

Technika „pulsacyjna” nie jest popularna, ale warto ją częściej stosować, gdyż nie tylko zaoszczędzi znaczne wydatki na deratyzację, ale jest bezpieczną dla środowiska metodą gubienia gryzoni.