Pluskwa domowa - Uciążliwy współlokator

dr Jarosław Kania — Zakład Biologii, Ewolucji i Ochrony Bezkręgowców, Uniwersytet Wrocławski we Wrocławiu

Znana pod nazwą pościelowej lub łóżkowej towarzyszy człowiekowi od tysięcy lat i jest on dla niej najważniejszym żywicielem. Ofiarami pluskwy są także zwierzęta domowe i dziko żyjące. W ostatnich latach jakby się przebudziła, dając znać o swoim istnieniu w miejscach, w których nikt się pluskiew nie spodziewa...

Pluskwa (Cimex lectularius) należy do rzędu pluskwiaków różnoskrzydłych. Przechodzi rozwój niezupełny, czyli w jej cyklu życiowym nie ma stadium poczwarki. W rozwoju pluskwy występuje stadium jaja, pięć stadiów larwalnych, nazywanych również nimfami oraz postać dorosła, czyli imago.

Od jaja przez nimfy do imago

Jaja są barwy kremowej, podługowato owalne o długości około 1 mm. Czas rozwoju od złożenia jaja do wyklucia się larwy jest ściśle związany z temperaturą otoczenia. Pluskwy są bardziej odporne na niskie niż bardzo wysokie temperatury. Potrafią przetrzymywać nawet — 6°C przez półtora miesiąca, bez uszczerbku dla swojej żywotności, natomiast temperatura 45°C jest dla nich śmiertelna. Larwy wykluwają się najszybciej, tj. już po kilku dniach (do tygodnia), gdy temperatura otoczenia wynosi około 35°C. Gdy jest chłodniej, okres inkubacji wydłuża się. W temperaturze około 15°C czas rozwoju przeciąga się do dwóch tygodni lub nawet miesiąca. W temperaturach poniżej 10°C jaja nie giną, ale ulegają „uśpieniu", oczekując przez wiele tygodni na lepsze warunki.

Stadiów larwalnych — nimf jest pięć i są one bardzo podobne do postaci dorosłej, tylko wyraźnie mniejsze. Postacie dorosłe i larwy są podługowato-owalnego kształtu i mają silnie spłaszczone ciało. Ich wielkość, kształt i barwa są wyraźnie związane ze stadium rozwojowym, (u dorosłych osobników również z płcią) oraz okresem, który dzieli je od ostatniego posiłku. Silnie rozszerzona, trójkątna głowa zaopatrzona jest w ciemne wystające na boki oczy, cienkie czułki i aparat gębowy typu kłująco-ssącego, który w pozycji spoczynkowej skierowany jest ku tyłowi. Przedplecze jest wyraźnie szersze od głowy. Odwłok stanowi największą część ciała owada. Trzy pary odnóży zakończone są pazurkami, które ułatwiają przemieszczanie się po żywicielu, a nawet po płaskich powierzchniach jak meble, ściany czy sufity. W ciągu minuty pluskwa może przemieszczać się na odległość 1 metra. Jej skrzydła uległy redukcji i utraciła zdolność do lotu.

Osobniki dojrzałe płciowo (imago) przed posiłkiem mają od 4,0 do 5,0 mm długości i od 3,0 do 4,0 mm szerokości. Po spożyciu pokarmu ich odwłok wyraźnie wydłuża się o 2,0-3,0 mm i pęcznieje, magazynując w przewodzie pokarmowym krew. Zmienia się również ich barwa — osobniki które długo „poszczą" są jasne, żółto-brązowe, a po spożyciu krwi stają się wyraźnie ciemniejsze, przybierają kolor brązowy z odcieniem mahoniowym.

Wypija ludzką krew...

Pluskwa pobiera pokarm zasysając krew człowieka i zwierząt stałocieplnych. Do tego służy jej aparat gębowy przekształcony w kłujkę, który w toku ewolucji wykształcił się z narządów gębowych typu gryzącego, podobnych jakie mają współczesne karaczany, czyli jedne z najprymitywniejszych obecnie żyjących owadów żywiących się pokarmem stałym. Część zwierząt bezkręgowych, nie tylko owadów, żywiących się krwią wytwarza substancje, które zapobiegają krzepnięciu krwi i są swego rodzaju środkiem znieczulającym, jak np. heparyna u pijawek lekarskich czy inne podobne u komarów i pluskwiaków. Taka sytuacja ma najczęściej miejsce, gdy posilający się „krwiopijca" potrzebuje dużo czasu aby zaspokoić swoje potrzeby pokarmowe. Gdyby nie te substancje, przy szybkiej krzepliwości krwi żywiciela, pasożyt zaczopowałby swój przewód pokarmowy co zakończyłoby się jego śmiercią.

Działa w nocnej ciszy i atakuje z ukrycia

Pluskwy i to zarówno postacie dorosłe, jak i larwalne, występują przede wszystkim w środowiskach synantropijnych i ich ukąszeń można spodziewać się przez cały rok. Na swoich ofiarach żerują zarówno samce, jak i samice, z tym że samice potrzebują znacznie więcej pokarmu, ponieważ wykorzystują go do rozwoju jaj. Ludzi „atakują" jedynie nocą, gdyż pluskwy unikają światła. W ciągu dnia ukrywają się w różnych zakamarkach (np. w szczelinach w ścianach, pod odstającymi tapetami, w meblach, za obrazami, w książkach, pod dywanami), a na zer wychodzą po zapadnięciu zmroku i rozpraszają się po zapaleniu światła. Człowiek najczęściej jest narażony na ukąszenia podczas snu i wtedy nie czuje kiedy pluskwy chodzą w pościeli, dostają się pod ubranie i pobierają krew, najczęściej na nogach, rękach, pośladkach i plecach.

Miejsca ukłucia swędzą i pieką

W naszych warunkach klimatycznych pluskwy i komary nie przenoszą żadnych chorób, ale już w krajach o zdecydowanie cieplejszym klimacie komary są wektorami malarii. Najbardziej uciążliwą dolegliwością ukąszenia pluskwy jest ślad (bardzo często wiele takich miejsc, po nocnym żerowaniu), który swędzi i piecze. Po jakimś czasie (kilka minut lub godzin) w miejscu nakłucia pojawiają się białe pęcherze (po ukąszeniu komara takie pęcherze nie występują), których rozdrapywanie może doprowadzić do infekcji i być powodem chorób skóry. U osób wrażliwych ukąszenie pluskwy może powodować miejscowe lub rozległe odczyny alergiczne.

Cokolwiek by nie napisać na temat zwalczania i zapobiegania inwazji pluskwy, można to ująć w jednym zdaniu — najważniejszą i podstawową metodą pozbycia się pluskiew lub niedopuszczenia do ich obecności jest zachowanie szeroko rozumianej higieny, czyli profilaktyka.

Nie zaciera śladów

W miejscach intensywnego występowania pluskwy domowej roznosi się wyraźny słodkawo-mdły zapach, podobny do kolendry lub migdałów. O jej obecności świadczą też wylinki i martwe osobniki, które można znaleźć w różnych miejscach żerowania pasożyta, a także jego odchody, czyli przetrawiona krew, najczęściej spotykana w miejscach żerowania — w pościeli lub na tapicerce mebli.

Zapłodnienie nie należy do przyjemnych...

Pluskwa należy do gatunków żyjących gromadnie i jeśli już występuje, to pewne jest, że w najbliższym otoczeniu znajdują się jej wszystkie stadia rozwojowe. Osobniki dorosłe bardzo często rozpraszają się poza te zbiorowiska, ze względu na skomplikowany, aczkolwiek bardzo ciekawy, sposób rozmnażania. U zdecydowanej większości owadów, u których występują obie płcie, do zapłodnienia jaj musi dojść przez przekazanie od samca tzw. spermatoforu, czyli pakieciku który produkuje samiec, a w którym znajdują się plemniki. U pluskiew występuje tzw. „inseminacja inwazyjna". Polega to na wprowadzaniu spermatoforu z plemnikami w ciało samicy nie drogami płciowymi, tylko przez przebicie jej odwłoka w przypadkowym miejscu i wpakowanie go do środka. Dyspersja, czyli rozpraszanie się samic i samców ma więc dla obu płci zasadnicze znaczenie. Samice próbują uniknąć zagęszczenia i obecności dużej ilości samców z powodu „bolesnych" iniekcji, samce zaś unikają w ten sposób współzawodnictwa w grupie i podążają za oddalającymi się sami-cami, aby bez konkurencji je inseminować.

Można ją przywlec do najbardziej sterylnego pomieszczenia

Pluskwy, podobnie jak kilka innych gatunków owadów (niektóre gatunki pcheł, wszy) związały się ściśle z domostwami ludzi i zwierzętami przez nich hodowanymi i są najczęściej spotykane w miejscach gdzie nie przywiązuje się wagi do higieny. Najczęściej są to (lub były) domy wielorodzinne, ze wspólnymi zsypami na śmieci, akademiki studenckie i hotele niskiej kategorii, poczekalnie dworców autobusowych i kolejowych. Niekiedy jednak nawet w niemal sterylnych warunkach, które utrzymuje się w mieszkaniu, pluskwy mogą być uciążliwe ze względu na ich zawlekanie wraz z bagażem i nabywanym wyposażeniem. Można ją przywieźć między innymi z Anglii, gdzie od kilku lat stanowi poważny problem.

Barak stuprocentowych metod zwalczania

Martwe pluskwy po zabiegu chemicznym (autor P. Olejarski).

Stosuje się kilka sposobów walki z tymi pasożytami, ale nie ma tej jedynej, która byłaby w 100% skuteczna. Jedną z najprostszych metod jest utylizacja siedlisk pluskwy. Polega ona na usunięciu z mieszkań i budynków zasiedlonych przez nią mebli, głównie mate-racy i spalenie ich. Niestety, nie zawsze jest to możliwe, zwłaszcza, gdy przedmioty te mają dla właściciela wartość sentymentalną lub materialną, będąc na przykład antykami. Gniazda liczące niewiele osobników, można usuwać mechanicznie, za pomocą odkurzacza. W ten sposób likwiduje się pasożyty nie tylko z ogólnie dostępnych mebli, ale również ze szczelin w ścianach i podłogach, gdzie pluskwy często mają swoje schronienie. Przy zastosowaniu tej metody należy pamiętać o kilku rzeczach: odkurzacz musi być zaopatrzony w jednorazową torebkę na śmieci, którą należy natychmiast potem zutylizować (najlepiej spalić), a części plastikowe odkurzacza wyparzyć wrzątkiem.

Dobre efekty daje para wodna oraz wysoka i niska temperatura

Do wytwarzania pary wodnej używa się specjalnych urządzeń, a traktowaną powierzchnię przed zabiegiem należy odkurzyć. Przy użyciu tego sprzętu należy zastosować takie parametry wytwarzanej pary wodnej, aby była ona „sucha", czyli miała poniżej 5% wody, dodatkowo była aplikowana pod wysokim ciśnieniem i w temperaturze bliskiej wrzenia (około 94"C). Temperatura działa dwojako. Wysoka, tzn. powyżej +45°C przegrzewa i zabija pluskwy, a niska, tzn. poniżej — 20°C zamraża i również powoduje śmierć. Zamrażanie zapluskwionych przedmiotów i sprzętów w celu pozbycia się pasożytów w każdym stadium rozwojowym jest nawet skuteczniejsze niż wysoka temperatura, ale nie każdy przedmiot można włożyć do zamrażarki ze względu na gabaryty. Drobne przedmioty powinny być mrożone w temperaturze co najmniej — 20°C minimum przez 10 godzin, a najlepiej do kilku dni. Można w tym celu także stosować specjalne urządzenia do punktowego wymrażania.

Metody mechaniczne często zawodzą

W fachowej literaturze spotyka się również opisy specjalnych pułapek, uniemożliwiających wchodzenie Łych pasożytów po nogach łóżek do pościeli. Nie jest to metoda skuteczna bowiem nie wszystkie łóżka są typowej budowy, a same pluskwy dostają się do pościeli nie tylko od strony podłogi, ale również wędrują po ścianach i suficie, skąd opadają na żywiciela. Mechanicznymi metodami nie zlikwiduje się wszystkich osobników w danym pomieszczeniu, ze względu na ich wędrówki i niemożliwość zlokalizowania wszystkich ich skupisk.

Środki chemiczne nie zabijają jaj

Środki chemiczne są bardziej skuteczne w przypadku postaci dorosłych i larw, ale najczęściej nie działają zabójczo na jaja. Dlatego zabiegi zwalczania należy powtórzyć minimum jeden raz, w celu likwidacji kolejnego pokolenia z nich wylęgłego. Preparaty jakie się stosuje do walki z pchłami są dostępne w formie stałej (w postaci proszku) lub płynnej (aplikowane W oprysku). W gniazdkach elektrycznych nie wolno stosować roztworów wodnych preparatów, dozwolone są jedynie preparaty w postaci stałej!