Zwalczanie much w kurnikach

Prof. dr hab. Stanisław Ignatowicz
SGGW, Katedra Entomologii Stosowanej
Warszawa

Mucha domowa (Musca domestica) od dawna towarzyszy człowiekowi i razem z nim rozprzestrzeniła się szeroko po całym świecie. Występuje wszędzie tam, gdzie żyją ludzie i żywi się tym samym pokarmem, co człowiek. Przebywa wokół nas i naszych zwierząt inwentarskich, którym bardzo dokucza.

Muchy domowe znamy dobrze. Wiemy, że nie są to duże owady. Mają ciało długości 7-9 mm, z szarym tułowiem, na którym są podłużne jasne linie. Na odwłoku od strony grzbietowej widać czarny pasek. Jaja much są białe, owalne, długości 1-1,5 mm. Białe larwy zwane czerwiem osiągają do 15 mm długości i mają charakterystyczny stożkowaty kształt; przedni ich odcinek ciała jest zwężony, a tylny rozszerzony. Poczwarka muchy zwana bobówką jest ciemnobrunatna, długości do 8 mm.

Muchy pojawiają się w pomieszczeniach inwentarskich wiosną, ale w większych liczbach występują latem, w lipcu i sierpniu. Były jednak lata, jak np. w ostatnim sezonie, kiedy muchy licznie występowały już w maju.

W rozwoju much wyróżnia się następujące stadia: jajo, larwa, poczwarka i osobnik dorosły. Muchy składają drobne jaja (około 1 mm długości) na wilgotne śmieci, odpady kuchenne, na kał, obornik, w gnojowicę świń, w odchody drobiu i innych zwierząt domowych. W ciągu życia samica może złożyć 5-6 złóż po 75-150 jaj. Jeśli w pomieszczeniu temperatura powietrza waha się od 17 do 20oC, wówczas już po 8-15 godzinach ze złożonych jaj wylęgają się larwy. Larwy, zwane czerwiem, intensywnie żerują, szybko rosną (osiągając długość 7-10 mm) i stopniowo zamieniają swój pokarm, w którym bytują, w półpłynną masę. Larwy linieją trzykrotnie. Starszy czerw przebywa tuż pod powierzchniową warstwą kału, gnojowicy lub obornika. W końcu dorosłe larwy porzucają wilgotne środowisko i przechodzą do suchych miejsc, takich jak piasek, suchy nawóz, szpary w ścianach, worki po paszy, w których przepoczwarczają się. Rozwój poczwarki, zwanej bobówką, trwa około 5 dni w temperaturze 20oC. Z poczwarek wychodzą osobniki dorosłe muchy, które już po dobie mogą łączyć się w pary. Samica kopuluje jeden raz w życiu, natomiast samce łączą się wiele razy z różnymi samicami.

Zimują osobniki dorosłe w pomieszczeniach zamkniętych. W okresie zimy nie odżywiają się i nie rozmnażają się. Tylko w ogrzewanych pomieszczeniach inwentarskich (np. w kurnikach lub w chlewniach dla macior) muchy rozmnażają się ciągle. W ciągu roku, w zależności od przebiegu pogody, powstaje kilka-kilkanaście pokoleń tego dokuczliwego szkodnika. Czas rozwoju jednego pokolenia muchy zależy wyraźnie od temperatury i waha się od kilku dni do 2 miesięcy.

Muchy są bardzo płodne. Samica składa w ciągu życia średnio 600 jaj (od 350 do 900 jaj), najchętniej w nawozie i w odpadkach kuchennych, ale również na każdej substancji organicznej ulegającej fermentacji. Jeśli wszystkie potomne muchy przeżyją, to od pary kwietniowych much już w sierpniu będziemy mieć aż 191.010.000.000.000.000.000 much, które pokryją kulę ziemską warstwą grubości 14 metrów. Tak wyliczył C. Hodge w 1911 r. Inny entomolog i matematyk, dr H. A. Ambrose nie był aż tak wielkim optymistą. Stwierdził on, że pokryją kulę ziemską warstwą grubości tylko 75 centymetrów.

Muchy żyją latem do 30 dni i są ciepłolubne. Chętnie gromadzą się w miejscach ciepłych i oświetlonych. Aktywność much zależy od temperatury otoczenia: w temperaturze 7-8oC są nieruchliwe, przy 9oC już chodzą, a przy 12oC i wyższej temperaturze latają z szybkością 20-30 km na godzinę, dając do 200 uderzeń skrzydłami na sekundę. Pokonują w poszukiwaniu pokarmu odległości do 4 km.

Muchy odbierają zapachy pokarmu czułkami. W niewielkich zagłębieniach w czułkach znajdują się drobne włoski czuciowe wyłapujące i rozróżniające zapachy, np. rozkładającego się mięsa lub warzyw, woń kurzaku, które to zapachy mucha zdecydowanie preferuje. Muchę domową silnie przyciąga też amoniak. Gdy mucha odkryje pokarm, siada na nim po to, by sprawdzić, czy jest dla niej jadalny. Rozpoznaje to drobnymi włoskami smakowymi rozmieszczonymi na stopach odnóży i na tarczy aparatu gębowego. Następnie rozwija spiralnie zwinięty aparat gębowy (ryjek), bada nim raz jeszcze znaleziony okruch pożywienia i zjada. Muchy przyjmują pokarm co godzinę. W ciągu doby mucha oddaje kał i wyrzuca ślinę ponad 50 razy, brudząc ściany, żarówki i szyby w pomieszczeniach mieszkalnych i inwentarskich.

Mucha domowa nie kłuje i nie wysysa krwi, ale daje się we znaki swym natręctwem. Jest uciążliwym konsumentem potu, wydzielin błon śluzowych, krwi i wycieku z ran ludzi i zwierząt domowych. Muchy są nie tylko niezwykle dokuczliwą plagą dla ludzi, ale lepią się również całymi setkami do oczu i nozdrzy zwierząt inwentarskich, które tym niepokoją.

Larwy muchy domowej odżywiają się wszelkimi substancjami organicznymi, zwykle będącymi w stanie rozkładu. Występują licznie w odpadkach, nawozie, wszelkich gnijących produktach, także w glebie. Larwy i dorosłe owady najpierw rozpuszczają pożywienie śliną lub zwróconymi sokami trawiennymi, a następnie pobierają nadtrawiony płynny pokarm. Do żywności wprowadzają zarazki chorobotwórcze, gdyż na ich ciele można znaleźć miliony mikroorganizmów: chorobotwórcze wirusy, bakterie i grzyby.

Mucha domowa jest przenosicielem (wektorem) wielu drobnoustrojów chorobotwórczych, gdyż siada nie tylko na produktach spożywczych, lecz również na odchodach i padlinie. Przenosi chorobotwórcze bakterie durów, czerwonki, wąglika, czynniki chorobotwórcze powodujące poliomyelitis, zapalenie spojówek, a także formy inwazyjne pasożytów (np. jaja owsików). Jest ona ponadto żywicielem pośrednim dla larw niektórych tasiemców i nicieni. Jej larwy można znaleźć nawet w ranach zwierząt, gdy przypadkiem trafią tam jaja składane przez samice w różnych miejscach.

Zwalczanie much

Sukces każdej metody zwalczania much zależy od właściwego wdrożenia metod zapobiegawczych (profilaktycznych), które polegają na przestrzeganiu ogólnych zasad higieny w pomieszczeniach mieszkalnych, inwentarskich, gospodarczych i produkcyjnych.

Zabiegi profilaktyczne mają na celu ograniczenie dostępu much do pokarmu lub miejsc, w których nastąpić może ich rozwój. Do nich należy dbałość o stan sanitarny śmietników, dołów kloacznych i gnojowników. Ubikację należy utrzymywać w czystości i zabezpieczać przed dostępem do nich much i innych owadów.

Resztki żywności i odpady kuchenne należy zamykać w plastykowych workach i umieszczać w szczelnych pojemnikach, z których należy je regularnie i często usuwać. Domowe resztki można też spalać lub zakopywać do ziemi na głębokość przynajmniej 20-30 cm, a po zakopaniu dokładnie je ugnieść.

Należy często zmieniać ściółkę dla drobiu, a usuwany z pomieszczenia kurzak przechowywać w możliwie suchym stanie w wybetonowanych gnojownikach. Wilgotny nawóz należy przykrywać plandekami, aby uniemożliwić muchom składanie do niego jaj. Przykryty kurzak fermentuje, a podwyższona temperatura w czasie procesu uniemożliwia rozwój larwom. Problemem jest jednak nieprzyjemny fetor rozkładającego się nawozu kurzego.

Należy zapobiegać wnikaniu much do pomieszczeń inwentarskich. W tym celu trzeba zakładać w oknach siatki o drobnych oczkach (1,2 mm) z metalu, plastyku, gazy, a nawet firanki rozpięte na drewnianej ramie. Dostępne są siatki nasączone pyretroidowymi środkami owadobójczymi (np. siatka na okno Expel). W otworach wejściowych należy zamontować zasłony lub samozamykające się drzwi, a drzwi zawsze zamykać, jeśli nie są używane.

Najczęściej wybierana jest jednak chemiczna metoda niszczenia much polegająca na stosowaniu produktów biobójczych do zwalczania owadów, czyli insektycydów.

Przed przystąpieniem do zwalczania much metodą chemiczną należy pomieszczenia gospodarcze i inwentarskie odpowiednio przygotować do zabiegu chemicznego. Ściany i sufit obiektu należy oczyścić z pyłów, brudu i pajęczyn, a nawet je wygładzić. Duża ilość pyłu i brudu w pomieszczeniu pochłania zastosowany preparat i znacznie ogranicza kontakt much z każdym insektycydem. Wielokrotnie podkreślam, że aktywność wielu dobrych środków owadobójczych jest krótka w pomieszczeniach zapylonych i brudnych. Jeśli jest to możliwe, z obiektu inwentarskiego należy ciągle usuwać zalegający kurzak, w którym rozwijają się larwy różnych much, nie tylko muchy domowej.

Podczas dezynsekcji zwierzęta nie powinny przebywać w pomieszczeniu inwentarskim. W kurnikach należy opryskiwać powierzchnie ścian od 1,0 m wzwyż, aby drób nie miał żadnego kontaktu z naniesionym środkiem chemicznym. Podczas wykonywania zabiegu należy zwrócić uwagę, aby nie opryskać miejsc składowania paszy oraz koryt służących do karmienia drobiu. Przed wykonaniem opryskiwania należy przykryć, np. brezentem lub grubym papierem, wszystkie urządzenia do karmienia ptaków. Przed wprowadzeniem zwierząt pomieszczenia powinny być dokładnie wywietrzone, przynajmniej przez kilka godzin.

Ważne: mucha domowa wytworzyła rasy odporne na różne insektycydy i dlatego nie jest niszczona przez liczne insektycydy fosforoorganiczne i karbaminiany, szeroko stosowane w poprzednich dekadach. Już stwierdzono przypadki odporności much na pyretroidy, które szeroko zalecane były do dezynsekcji obiektów inwentarskich od końca lat osiemdziesiątych. Wielu hodowców przekonało się o tym w zeszłym roku i narzekało, że środki owadobójcze już nie są skuteczne na muchy.

Aby wyhamować tworzenie ras odpornych much na powszechnie stosowane insektycydy, należy stosować rotację insektycydów. Oznacza to, że produkty biobójcze do zwalczania szkodliwych owadów należy używać przemiennie, np.: 1-2 razy preparat fosforoorganiczny (np., Fenda, Pennphos), a następnie 1-2 razy syntetyczne pyretroidy (np. Alfasekt 5 SC, Metradin Flow lub Persep 10 WP) i równocześnie co 3-4 tygodnie Muchomox Larwicyd lub Starycide SC 480. Do zabiegów zwalczania much należy wybierać nowe preparaty (Agita, Aktelisep 50 EP, Insekton 25 WP, Muchakron Extra, QuickBayt Spray, Sumithion 20 MC, Penta 250 FS), które są na naszym rynku od niedawna.

Preparat Agita 10 WG zawiera 10% thiametoksamu (nikotynoid) i 0,05% trikozenu (feromon wabiący muchy). Insektycyd należy nanieść na miejsca gromadzenia się much, np. na ciepłe i nasłonecznione ściany, ramy okienne, filary, rury itp. Preparat można stosować metodą malowania lub opryskiwania. Aby otrzymać ciecz użytkową preparatu Agita do malowania, należy 400 g preparatu rozpuścić w 320 ml wody i bardzo dokładnie wymieszać. Pędzlem do malowania należy nanieść preparat na 30 fragmentów powierzchni o wymiarach 10 x 30 cm. Dodatkowo można pomalować pasy kartonu lub folii polietylenowej i zawiesić w miejscach, w których są aktywne muchy. W podobny sposób można zastosować preparat QuickBayt Spray, który zawiera 10% imidaclopridu i atraktanty: Bayer LEJ i Muscalure.

Dysponujemy nowoczesnymi, bezpiecznymi, niezawodnymi i bardzo skutecznymi insektycydami z grupy pyretroidów, nikotynoidów i tzw. regulatorów wzrostu owadów, mimo to zwalczanie much w obiektach mieszkalnych i inwentarskich jest bardzo trudne, jeśli nie niszczymy jednocześnie latających much i ich larw. Przeciw osobnikom dorosłym much należy stosować pyretroidy (np. Alfasekt 5 SC, Aqua Reslin Super) lub nikotynoidy (Agita 10 WG, QuickBayt Spray, Penta 250 FS), stosunkowo mało szkodliwe dla ludzi i zwierząt domowych, lecz działające kontaktowo i żołądkowo na szkodnika przez kilka tygodni. Zabiegi zwalczania much tymi preparatami należy przeprowadzić dwukrotnie, w maju i lipcu. Przykład: Preparat Solfac WP 10 z substancją aktywną cyflutryną (pyretroid) jest proszkiem do sporządzania zawiesiny wodnej. Około 20 g preparatu należy rozpuścić w 10 l wody i otrzymaną cieczą roboczą opryskać 100 m2 ścian, sufitu i podłogi. Szczególnie dokładnie należy opryskać miejsca oblegane przez muchy, takie jak sufity, dźwigary, zagrody dla zwierząt, miejsca wokół drzwi i okien. Opryskiwanie pomieszczeń preparatem Solfac WP 10 należy powtórzyć dopiero po 8 tygodniach, gdyż preparat ma długotrwałe działanie owadobójcze.

Pyretroidami lub nikotynoidami opryskujemy miejsca bytowania much lub środki te stosujemy w trutkach. Są preparaty sprzedawane preparaty w formie trutki, np. Bros-granulki na muchy, Muchokil, QuickBayt. Trutkę można też sporządzić samemu. W tym celu należy wymieszać insektycyd z melasą, cukrem lub mlekiem w proszku i mieszaniny te nanosić metodą malowania na powierzchnie chętnie zajmowane przez muchy.

Bros-granulki na muchy, Muchokil lub QuickBayt jest trutką, która zawiera cukier, barwnik, substancję aktywną oraz (z)-9-trikozen, feromon płciowego wabiącego muchy. Bros-granulki na muchy, Muchokil lub QuickBayt przeznaczony jest do zwalczania much w pomieszczeniach inwentarskich, jak obory, chlewnie i kurniki. Formą użytkową preparatu są żółte granulki, które można stosować różnymi sposobami:

1. Granulki trutki Bros-granulki na muchy, Muchokil lub QuickBayt wysypać bezpośrednio z opakowania do naczyń (karmników owadobójczych) i naczynia te umieścić lub zawiesić w chlewniach powyżej 1,5 m, a w oborach powyżej 2 m od podłogi, a w kurnikach poza zasięgiem ptactwa, zawsze w miejscach, w których chętnie przebywają muchy. Wyraźne zwiększenie skuteczności trutki Bros-granulki na muchy, Muchokil lub QuickBayt uzyskuje się po lekkim nawilżeniu środka. Należy rozstawić po dwa karmniki owadobójcze na każde 50 m2 powierzchni pomieszczenia. Pojemniki po wyjedzeniu zatrutej przynęty przez muchy należy ponownie wypełnić trutką, albo usunąć i spalić lub traktować jako odpady komunalne.

2. Preparat Bros-granulki na muchy, Muchokil lub QuickBayt może być stosowany jako posypka w kurnikach, oborach i chlewniach. Granulki preparatu należy rozsypywać bezpośrednio z opakowania na suchej i płaskiej powierzchni pomieszczeń inwentarskich tak, aby granulki znajdowały się w odległości od 2.5 do 5 cm od siebie. Stosować 100 g trutki na każde 50 m2 powierzchni pomieszczenia. Preparat rozsypywać tylko w takich miejscach, w których zwierzęta nie mogą się z nim stykać np. na parapetach okien, na ramy okienne, belki podporowe, ale zawsze na nie ocienione miejsca, które są wolne od przeciągów. Nie rozsypywać na powierzchnie, po których poruszają się ludzie i zwierzęta. Nie stosować też w miejscach, w których są przeciągi.

3. Preparat Bros-granulki na muchy, Muchokil lub QuickBayt może być stosowany do zwalczania much w budynkach inwentarskich w formie zawiesiny, którą otrzymuje się po zmieszaniu trzech części wagowych preparatu z jedną częścią wagową wody (3:1). Po dokładnym wymieszaniu zawiesiny należy ją odstawić na kilka godzin. Po tym czasie należy zawiesinę ponownie dokładnie wymieszać i rozprowadzić ją za pomocą np. pędzla (metodą malowania ścian) w miejscach częstego przebywania much (parapety, okiennice, belki, odsłonięte elementy konstrukcyjne, fragmenty ścian), a więc na powierzchniach nasłonecznionych i nagrzanych, które są niedostępne dla zwierząt inwentarskich. Malowanie powierzchni, na której przebywają szkodniki, należy powtarzać po całkowitym wyjedzeniu przynęty przez muchy, zwykle co 5 tygodni.

4. Można też zawiesinę Bros-granulki na muchy, Muchokil lub QuickBayt nanieść na kawałki tektury, folię, deski i inne tego typu podłoża, które następnie należy umieścić w budynku inwentarskim, w zacisznych i nasłonecznionych miejscach, wolnych od przeciągów i ulubionych przez muchy. Należy zadbać, aby pomalowane kawałki tektury, folia lub deski nie były dostępne dla zwierząt. Można je stosować w takich sytuacjach, w których wyłożenie granulatu jest niemożliwe. Pomalowane preparatem Bros-granulki na muchy, Muchokil lub QuickBayt powierzchnie uśmiercają siadające na nie muchy przez cały sezon i są szczególnie skuteczne w czasie upalnego lata, jeśli są utrzymywane w czystości i chronione przed kurzem i brudem. Pokryte preparatem Bros-granulki na muchy, Muchokil lub QuickBayt powierzchnie ograniczają do minimum kontakt ludzi i zwierząt z substancją czynną.

Insektycydy z grupy regulatorów wzrostu owadów przeznaczone są do zwalczania larw much w środowisku ich bytowania. Pyriproxyfen (preparaty Pestinova i Pyrifog) należy do regulatorów wzrostu owadów, zwanych hormonami juwenilnymi lub młodości (w skrócie: JHA). Hormony juwenilne decydują o kolejności procesów metamorfozy, gdyż hamują rozwój organów owada dorosłego (skrzydeł, gonad). Zastosowane na jaja zatrzymują rozwój zarodka. Działają jak owicydy, czyli są substancjami jajobójczymi. U dorosłych samic stymulują syntezę żółtka przez ciało tłuszczowe i jego akumulację w rozwijających się jajach. Pośrednio wpływają na produkcje feromonów płciowych i zachowanie płciowe owadów, a także na zapadanie owadów w stan diapauzy. Larwy wielu szkodliwych owadów, w tym much, potraktowane środkami zawierającymi w składzie hormon młodości (np. pyriproxyfen) nie przepoczwarczają się lub proces ten jest silnie zakłócony i w wyniku powstają nieliczne poczwarki, często bardzo zdeformowane.

Larwy w kurzaku i gnojownikach mogą być niszczone mlekiem wapiennym, które przygotowuje się z wapna palonego i wody. Używa się 20% roztworu w ilości 10-20 litrów na 1 m2 powierzchni. Innym sposobem jest posypywanie wapnem palonym dołów z płynną zawartością używając 1 kg CaO na 1 m2.

Muchy są intensywnie zwalczane różnymi metodami: profilaktycznymi, mechanicznymi (lepy np. firm Bros lub Detia, muchołapki), fizycznymi (lampy owadobójcze, elektrołapki), biologicznymi i chemicznymi. W ostatniej metodzie stosowane są różne środki owadobójcze: preparaty płynne do opryskiwania powierzchni, preparaty aerozolowe, trutki, płytki i paski owadobójcze, elektrofumigatory. W miarę możliwości metody te stosujmy jednocześnie, gdyż tylko metoda integrowana daje najlepsze wyniki.